Het watersysteem herontwerpen met public design

Binnen het gezamenlijke onderzoeksprogramma van de drinkwaterbedrijven Waterwijs is in de termijn 2024-2029 een nieuw thema van start gegaan: Omgeving en transities. Public design for water biedt voor dit thema veel aanknopingspunten, vertelt KWR–onderzoeker Nicolien van Aalderen. “Wat ik zie, is dat drinkwaterbedrijven heel erg zoeken naar hun rol in transitieprocessen. Daarbij hebben zij de behoefte om impliciete waardenafwegingen over bijvoorbeeld veiligheid, rechtvaardigheid en duurzaamheid, expliciet te maken en te vertalen naar handelingsperspectieven. Door ingewikkelde vraagstukken met elkaar te bespreken is het beter mogelijk om die afwegingen te maken. Mijn wens is dat we met Public design for water kunnen bouwen aan lerende gemeenschappen, bestaande uit onderzoekers en waterprofessionals die samen de uitdagingen in het watersysteem aangaan.” 

Nieuw perspectief op probleemdefinitie

In een technisch gerichte omgeving als de watersector ligt het voor de hand om oplossingsgericht te denken. Vanuit het probleem wordt gezocht naar een oplossing. Bij public design gaat dat anders, legt Jan Starke uit, onderzoeker bij KWR met een juridische en bestuurskundige achtergrond. “Het kan voorkomen dat een bedachte oplossing niet werkt, of dat er nieuwe problemen uit voortkomen. Daarom nemen wij de probleemdefinitie niet voor lief en graven we dieper. We kijken met een nieuwe blik naar problemen en de verschillende perspectieven hierop. Dat opent vaak de weg naar innovatieve oplossingen. Soms is er meer mogelijk dan wat samenwerkingspartners of opdrachtgevers in het begin van een project denken. Naast de opties A en B die aan de voorkant zijn bedacht, is er bijvoorbeeld ook een verrassende optie C. Deze wordt pas gaandeweg zichtbaar. Het mooie van dit ontwerpproces is dat het gebaseerd is op samenwerken, reflectie en inclusiviteit. Je probeert met een gevarieerde groep mensen van elkaar te leren.” 

Rolinvulling van drinkwaterbedrijven

Een public design-project binnen het nieuwe thema Omgeving en Transities, is het project Rolinvullingen en Omgevingsstrategieën. Het project ging in 2024 van start. “Ons doel is om inzichtelijk te maken hoe rolinvullingen van drinkwaterbedrijven tot stand komen”, zegt Van Aalderen. “Voor zowel het drinkwaterbedrijf, als de omgeving is het belangrijk dat deze invulling duidelijk en consistent is, en niet afhankelijk van een specifieke omgevingsmanager. Processen kunnen daardoor effectiever worden ingestoken. De rolidentiteit en de omgeving leiden samen tot bepaalde rolinvullingen. Hoe je daar komt, hebben we uitgewerkt in een tool voor omgevingsmanagers. Hiermee kunnen zij het gesprek over deze invulling aangaan en hierop reflecteren.”  

Gebruiksvriendelijke gespreksstarter

Een van de medeontwerpers en gebruikers van deze tool is Eva Aarts, strategisch omgevingsmanager bij Dunea. Zij nam actief deel aan de leergroep die voor dit doel was samengesteld, conform het concept ‘samen leren’. Vanuit de praktijk onderschrijft Aarts het belang van eenduidigheid in rolinvulling. “Er werken veel verschillende collega’s bij Dunea, en we geven op allerlei plekken richting aan de vraag wat wij als organisatie willen, kunnen en moeten. In deze roerige tijd hebben we te maken met transities die ons als drinkwaterbedrijven raken, en waarbij wij onze omgeving overal tegenkomen. Daarom is het belangrijk dat we als organisatie omgevingsgericht werken met een gemeenschappelijk gedragen verhaal.” Het deelnemen aan de leergroep vond Aarts heel inspirerend, zowel het meehelpen vormgeven van de tool als de gelegenheid om met collega’s van andere drinkwaterbedrijven in gesprek te gaan. Ze omschrijft de tool als een aantrekkelijk bordspel dat je gebruikt om binnen een zelf-gedefinieerde casus het gesprek aan te gaan over de mogelijke rolinvullingen van het drinkwaterbedrijf in zijn omgeving. “KWR heeft een goed doordachte en gebruiksvriendelijke gespreksstarter ontworpen, er is bijna geen uitleg voor nodig. Ik kijk ernaar uit om ermee te gaan werken.” 

Vastzittende problemen oplossen met ‘veranderkennis’

Een ander project dat werkt met leergroepen dat in 2024 van start ging, is het Kennisdossier Watertransitie. Hierin worden de opgaven en oplossingsrichtingen voor de watertransitie vanuit verschillende invalshoeken aangevlogen, waarbij het verder gaat dan systeemkennis. “Door het gesprek aan te gaan over behoeften en het maken van afwegingen, krijg je meer duiding”, legt Van Aalderen uit. Dat die andere vormen van kennis nodig zijn, licht collega-onderzoeker Starke verder toe. “Je ziet dat mensen in de watersector aanlopen tegen vastgeroeste problemen. Omdat de gebaande paden niet meer werken, is het beter om met deze problemen vanuit ‘veranderkennis’ om te gaan. Een mooi voorbeeld hiervan vind ik het project Perspectief in de Polder, dat bedoeld is om een vitaal platteland te realiseren door middel van een reflexief en interactief ontwerptraject. Na het doorlopen van een gebiedsproces, zijn we nu begonnen met het ontwikkelen van ontwerpscenario’s. We gebruiken public design als denkkader om aansluiting te zoeken buiten de watersector. Hoe waardevol is het om bij een boer aan tafel te zitten, met alle belanghebbenden uit waterschap, provincie en gebiedscoöperatie erbij?!”  

Gezamenlijk leren in het DNA

Alle voorbeeldprojecten die de revue passeren, hebben gemeenschapsopbouw als rode draad. Om zover te komen, moet ‘samen leren’ in het DNA van organisaties gaan zitten. Onderzoeker Van Aalderen merkt dat de ontvankelijkheid hiervoor groeit. En dat young professionals hierin een belangrijke rol vervullen. “Onder de vleugels van Waterwijs is afgelopen jaar het GRROW-lab gestart. Dit komt voort uit de successen van GRROW, waarin een intergenerationele dialoog heeft geleid tot het opstellen van drie toekomstscenario’s voor drinkwater. De nieuwe generatie staat van nature open voor het gezamenlijke leerproces waar deze tijd om vraagt. In het GRROW-lab willen we een nieuwe taal voor drinkwater ontwikkelen. Want in de manier waarop we nu met elkaar praten, ontbreekt onze relatie met water. Terwijl dit voor een perspectief op de toekomst juist hard nodig is.” 

Conferentie Public design for water

Waar KWR het komend jaar vooral naar uitkijkt, is de conferentie over Public design for water die door het waterinstituut wordt georganiseerd en gehost. “De conferentie is met name bedoeld om de internationale gemeenschap op dit gebied met elkaar te verbinden”, vertelt Starke. “Op die dag openen we tevens de mogelijkheid om bijdragen te leveren voor een special issue dat KWR mag organiseren voor het wetenschappelijk tijdschrift Ambio. De publicatie hiervan volgt in 2026. We hopen hiermee een goede basis neer te leggen voor het vakgebied en voor een betekenisvol netwerk van wetenschappers, ontwerpers en praktijkprofessionals.”