PFAS blijven aandacht vragen in de watersector

PFAS staat voor Per- en PolyFluorAlkylStoffen. Dit is een groep van duizenden stoffen waarvan enkele tientallen in grote hoeveelheden worden geproduceerd en een breed scala aan toepassingen kennen. PFAS werden in 1938 voor het eerst gemaakt en sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw in steeds meer producten toegepast. PFAS zijn in Nederland vooral geproduceerd in Dordrecht en verwerkt in Helmond. De gevaren van PFAS zijn de drinkwatersector niet geheel onbekend. Al meer dan 10 jaar werkt KWR actief aan onderzoek naar PFAS in de drinkwaterketen. Zo lieten de resultaten uit onderzoek van KWR en de Universiteit van Amsterdam al in 2010 zien dat deze stoffen in bronnen van drinkwater voorkomen en moeilijk te verwijderen zijn. De afgelopen tijd is de aandacht voor deze groep stoffen in een stroomversnelling gekomen, zeker sinds nieuwe inzichten erop wijzen dat deze stoffen al bij lage concentraties effecten kunnen hebben op mensen. Ook is inmiddels wel duidelijk dat PFAS zeer wijdverspreid zijn, en de aanwezigheid in de Westerschelde komt momenteel volop aan bod in de Vlaamse en Nederlandse media. Naar aanleiding van de nieuw beschikbare kennis over waterkwaliteit worden hier de belangrijke kennisvragen rondom PFAS uitgelegd.

KWR-onderzoek in vogelvlucht

Onderzoek bij KWR naar PFAS richtte zich initieel met name op het ontwikkelen van gevoelige en veelomvattende meetmethoden. Zo is in het chemisch laboratorium van KWR hoge resolutie massa spectrometrie (LC-HRMS) beschikbaar die onderzoekers in staat stelt om een breed scala aan PFAS te meten. Het recente onderzoek geeft dan ook een goed beeld van het voorkomen in het milieu (bijvoorbeeld de grote rivieren), waardoor specifieke bronnen in beeld komen, zoals industriële effluenten en depositie uit zee (‘sea spray’). Met haar hydrologische en chemische kennis heeft KWR uitspoeling van PFAS naar de ondergrond gemodelleerd. KWR heeft kennis verzameld hoe de toxiciteit door stofeigenschappen wordt bepaald en hoe het gecombineerde risico van mengsels van PFAS nog beter kan worden ingeschat. De technologen van KWR onderzoeken welke waterbehandelingstechnieken in staat zijn om PFAS uit water te verwijderen en hoe PFAS-houdende reststromen verwerkt kunnen worden.

Veilige grenswaarde

In 2020 werd een voor mensen veilige grenswaarde afgeleid door een groep wetenschappers van de EFSA (Europese voedselveiligheidsautoriteit). De grenswaarde is afgeleid voor 4 specifieke PFAS (PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS), de PFAS die het best onderzocht zijn en vaak in bloed van mensen zijn aangetroffen. Nadat er nationaal en internationaal veel discussie is gevoerd over deze EFSA-grenswaarde wordt deze aanpak in Nederland momenteel geaccepteerd als de stand van de kennis over risico’s van PFAS in voeding en drinkwater. Het RIVM heeft hieraan in 2021 een methode toegevoegd om concentraties van meer dan deze vier EFSA-PFAS mee te wegen op basis van hun toxische potentie. Deze methode werd ook gebruikt voor het berekenen van een veilige waarde in drinkwater, de zgn. indicatieve drinkwaterrichtwaarde voor PFAS. Deze waarde is veel lager dan nog geldende normen voor PFAS in voedsel en water. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werkt op dit moment aan de ontwikkeling van PFAS drinkwaterrichtwaarden die wereldwijd toepasbaar moeten zijn.

EFSA-grenswaarde

De verschillende grenswaarden spelen ook een sleutelrol in het recente RIVM-onderzoek (2022) op basis van door de Nederlandse drinkwaterbedrijven aangeleverde gegevens. De concentraties in drinkwater zijn hierin niet alleen vergeleken met de Europese normen maar ook vergeleken met de (lagere) EFSA-grenswaarde (veilige inname via alle routes) en de (nog lagere) hierop gebaseerde indicatieve drinkwaterrichtwaarde. Blootstelling via drinkwater was op alle onderzochte locaties (meetpunten PFAS-concentraties in drinkwater in de huidige dataset) in alle gevallen gemiddeld lager dan de grenswaarde voor totale blootstelling. Volgens het RIVM-rapport voldoet Nederlands drinkwater wel aan de Europese drinkwaterrichtlijn die in 2023 ook in Nederland geïmplementeerd moet zijn. Echter, aan de indicatieve drinkwater richtwaarde voldeden nog niet alle drinkwatermonsters van het onderzoek. RIVM concludeert even goed dat het verantwoord is om kraanwater te drinken.

Omdat de blootstelling aan PFAS via alle gecombineerde blootstellingsroutes hoger ligt dan wenselijk, wordt beleid gemaakt om deze effectief te verlagen. Nader onderzoek richt zich op de vraag wat de voornaamste route is waarop mensen PFAS binnenkrijgen.

Nieuwe kennis gevraagd

• Hoewel het drinkwater voldoet aan de Europese normen en drinkwater niet de belangrijkste blootstellingsroute is voor de vier door EFSA bestudeerde PFAS, is het essentieel om te weten welke manier van blootstelling het meest bijdraagt en welke minder. Mensen krijgen immers op allerlei manieren PFAS binnen, zoals via voedsel, drinkwater, consumentenproducten en lucht. Deze verschillende routes moeten nader in kaart gebracht worden door metingen, maar ook berekend op basis van stofeigenschappen van de verschillende typen PFAS. Zo kan nog beter worden ingeschat wat de uiteindelijke totale PFAS-blootstelling is, en hoe bijvoorbeeld het dieet en de woonlocatie van mensen en eventuele mitigerende maatregelen de blootstelling aan PFAS beïnvloeden.
• De EFSA-grenswaarde is gebaseerd op vier PFAS, maar er bestaan veel meer soorten PFAS waarvan niet altijd bekend is in hoeverre die meer of minder kunnen bijdragen aan risico’s. Het is daarom essentieel om het voorkomen en de toxiciteit van meer dan deze vier PFAS te bestuderen om de blootstelling en de effecten te bepalen, en daarmee een mogelijk gezondheidsrisico te kunnen schatten.
• De persistente eigenschappen van PFAS maken dat effecten van bronaanpak pas op de middellange termijn merkbaar zullen zijn. Daarom kan zuiveren op kortere termijn nodig zijn om blootstellingen aan PFAS te verminderen. Zo is nog meer kennis nodig van de verwijdering van PFAS door diverse waterzuiveringstechnieken om de emissies naar het watermilieu via afvalwaterstromen te voorkomen. Deze technieken kunnen ook worden toegepast voor de productie van drinkwater. Een eenvoudige methode ontbreekt vooralsnog.
• Met de groeiende (media) aandacht voor PFAS is het aannemelijk dat de zorg hierover bij consumenten zou kunnen toenemen. Deze zijn ook steeds meer in staat hun eigen gezondheid te monitoren met draagbare apparaten (zgn. ‘smart wearables’, zoals telefoons en horloges). Daarom wordt het steeds belangrijker om kennis te hebben over de relatieve bijdrages van verschillende routes aan blootstellingen, waaronder via water. Blootstellingsstudies en Citizen Science projecten kunnen meer inzicht geven en tegelijk bijdragen aan vertrouwen bij consumenten.
• Ontwikkeling van deze kennis geeft de mogelijkheid om nog beter te voorspellen hoe historische, huidige en toekomstige emissies van PFAS zullen doorwerken in het watersysteem.

PFAS beter begrijpen

Het doorlopende onderzoek naar PFAS maakt dat de watersector niet wordt verrast door de aanwezigheid van deze stoffen in de waterketen en kan overzien welke maatregelen door wie genomen kunnen worden. Een belangrijk nevendoel is dat we beter begrijpen waar de PFAS vandaan komen en welke maatregelen buiten het domein van de watersector effectief zijn, onder andere om de humane blootstelling aan PFAS te verminderen. Toegerust met deze kennis kunnen we de meest effectieve strategieën identificeren om bij te dragen aan een gezonde samenleving.