Rioolwateranalyse toont trends in internationaal drugsgebruik

Het gebruiken van chemische data op basis van analyses van rioolwater – rioolwaterepidemiologie – is een wetenschapsgebied dat zich razendsnel ontwikkelt en waarmee onder andere trends in het gebruik van drugs door bevolkingsgroepen bijna real-time gevolgd kunnen worden. Door monsters te nemen van rioolwater, bijvoorbeeld daar waar het verzamelde rioolwater bij een rioolwaterzuiveringsinstallatie binnenkomt, kunnen wetenschappers de hoeveelheid drugs schatten die gebruikt zijn door de op de riolering aangesloten populatie. Ze gebruiken daarvoor de chemisch gemeten gehalten van de drugs of de omzettingsproducten daarvan die in het lichaam ontstaan en op de wc zijn uitgescheiden.

Rioolwater van 60 miljoen mensen

Met behulp van een overal in Europa gehanteerd rioolwateranalyseprotocol werd deze methode in 2011 voor het eerst gebruikt door de SCORE-wetenschappers om gegevens te verzamelen over het drugsgebruik van de bevolking. Vanaf die tijd heeft SCORE ieder jaar opnieuw dit soort gegevens verzameld waarbij het aantal bestudeerde steden steeds verder is toegenomen en inmiddels ook steden buiten Europa beslaat.

De resultaten van de afgelopen 7 jaar (2011-2017) zijn nu bijeengebracht in een artikel dat vandaag in het prestigieuze tijdschrift Addiction verschijnt. In totaal werd het rioolwater van meer dan 60 miljoen mensen in 120 steden in 37 landen tenminste één keer gedurende een hele week geanalyseerd om zo de geografische verschillen en trends in het gebruik van vier harddrugs (amfetamine, methamfetamine, ecstasy en cocaïne) in kaart te brengen. Van 26 steden uit 14 landen (met in totaal ca. 19.3 miljoen inwoners) werden gegevens verzameld van tenminste vijf jaar. Daaruit kunnen trends in drugsgebruik in de tijd worden afgeleid.

Drugsgebruik in Europa

De resultaten van het onderzoek laten zien dat er binnen Europa grote geografische verschillen bestaan in drugsgebruik. In steden in West- en Zuid-Europa (Verenigd Koninkrijk, Spanje, Italië, Frankrijk, Zwitserland) wordt het drugsgebruik gedomineerd door cocaïne, en in de meeste onderzochte steden nam het gebruik ervan toe in de periode 2011-2017. In België en Nederland werd niet alleen ook veel cocaïne gebruikt, maar ook amfetamine. Het gebruik van amfetamine nam toe in veel Noord-Europese landen. Het gebruik van metamfetamine is gemiddeld een stuk lager dan dat van de andere stimulerende middelen, maar in Oost-Europa (Slowakije, Tsjechië en het oostelijk deel van Duitsland) zijn er een aantal metamfetamine ‘hot-spots’ en het gebruik breidt zich uit naar Noord- en Midden-Europa. Ecstasy domineert nergens het drugsgebruik, met uitzondering van in Nederland, maar in de meeste steden nam het gebruik toe in de periode 2011-2017.

Het gebruik buiten Europa laat een ander beeld zien. Het gebruik van metamfetamine is vooral dominant in steden in Noord-Amerika (VS en Canada) Australië, Nieuw Zeeland en Zuid-Korea. Het gebruik van metamfetamine ligt in die landen dan ook aanzienlijk hoger dan in Europa. In Zuid-Amerika (Colombia en Martinique) is het gebruik van cocaïne dominant. Van deze landen zijn nog geen tijdtrends beschikbaar omdat de steden pas sinds kort meedoen in het internationale monitoringsprogramma.

De goede overeenkomst tussen drugsgebruikgegevens afgeleid uit rioolwateranalyse enerzijds en die van de meer gebruikelijke epidemiologische indicatoren, zoals prevalentiegegevens en drugsvangsten, anderzijds, laten de potentie zien van rioolwateranalyse als een complementaire indicator voor (trends in) drugsgebruik. De rioolwaterepidemiologie levert vrijwel real-time gegevens waarmee patronen en veranderingen in gebruik van illegale stimulantia veel sneller en eerder kunnen worden opgespoord.

Amsterdam, Eindhoven en Utrecht

In Nederland is in de periode 2011-2017 door KWR als Nederlandse partner van SCORE van Amsterdam, Utrecht en regio Eindhoven elk jaar rioolwater verzameld en geanalyseerd. De belangrijkste bevindingen en trends in deze steden zijn:

• Gebruik van cocaïne lijkt in de onderzochte Nederlandse steden redelijk stabiel, met een lichte stijging voor Amsterdam en Utrecht. Het gebruik is in Amsterdam het hoogst, en ook binnen Europa hoort Amsterdam bij de Europese steden met het hoogste gebruik.
• Het MDMA gebruik in de Nederland is het hoogste van Europa, waarbij Amsterdam binnen Nederland het hoogste gebruik vertoont.
• Het methamfetamine gebruik is in Nederland beperkt wanneer dat met diverse steden in het midden en oosten van Europa wordt vergeleken. Wel is in Amsterdam een stijging in gebruik waar te nemen tussen 2011 en 2017.
• Het gebruik van amfetamine is in Nederland redelijk stabiel. Het gebruik is in vergelijking met andere delen van Europa hoog, maar niet het hoogste van Europa.
• Voor de regio Eindhoven zijn door de jaren heen diverse lozingen van afval van drugsproductie van zowel amfetamine als MDMA geconstateerd. Het geloosde drugsafval bevat nog resten van de geproduceerde drugs. Daardoor zijn de meetgegevens niet goed bruikbaar voor het bepalen van het gebruik.

Drugskaart van Nederland

Rioolwateronderzoek kan worden gebruikt als beleidsinstrument. Het biedt op landelijke en regionale schaal inzicht in het totale gebruik van verschillende typen drugs en de omvang van de binnenlandse drugsmarkt. Dit kan helpen om beleid te ondersteunen en in te zetten op de juiste locaties. Bovendien kunnen trends worden waargenomen en kan, door vaker te meten in de tijd, de effectiviteit van maatregelen worden getoetst. Het rioolwateronderzoek biedt daarmee informatie over het totale gebruik van een populatie. Dit type onderzoek is daarmee complementair aan resultaten uit bevolkingsonderzoek (informatie over de gebruiker) naar verslaving en drugsgebruik of cijfers van druggerelateerde incidenten. Ook kan het rioolwateronderzoek inzicht bieden waar afval van drugsproductie wordt geloosd. Dit biedt op landelijke schaal inzicht in de geografische spreiding van drugsproductie, de omvang van de markt en biedt de waterschappen belangrijke informatie over potentiële bedreigingen van zuiveringsinstallaties.

KWR maakt zich al enkele jaren hard om samen met overheden de totale omvang van het drugsgebruik in Nederland in kaart brengen. Daartoe zou het afvalwater van alle 327 afvalwaterzuiveringen gedurende minimaal één week dagelijks geanalyseerd moeten worden op een serie (illegale) drugs, zoals MDMA (ecstasy), amfetamine (speed), methamfetamine (crystal meth), benzoylecgconine (cocaïne) en THC-COOH (cannabis). Al deze informatie samen geeft een anonieme en objectieve meting van het drugsgebruik per gemeente of regio. Op basis daarvan kan de drugskaart van Nederland worden samengesteld.

Voor het onderzoeksteam dat de drugskaart tot stand brengt, is brede expertise nodig. Bij het onderzoek is naast KWR als onafhankelijk wetenschappelijk instituut, betrokkenheid nodig van de waterschappen en verschillende gemeentelijke organisaties (GGD, verslavingszorg, handhaving). Het is bovendien wenselijk dat belangrijke onderzoeksinstituten als het Trimbos instituut, NFI, en CBS betrokken zijn om de resultaten te analyseren en te vergelijken met andere bronnen van informatie.

Spiegel van de samenleving

Rioolwaterepidemiologie kan voor allerlei doeleinden gebruikt worden: rioolwater is een ‘spiegel van de samenleving’. Zo is het mogelijk gebleken om dopinggebruik van atleten vast te stellen, evenals het gebruik van geneesmiddelen zonder receptuur door de bevolking. Alcohol-, tabaks- en koffieconsumptie zijn op deze manier goed te kwantificeren. De methode kan voor forensisch onderzoek worden gebruikt om illegale lozingen in het riool van bijvoorbeeld afval van drugsfabricage, of afgewerkte olie, te constateren. Ook kunnen gezondheidskundige gegevens worden verzameld, zoals over de incidentie van kanker, het voorkomen van virussen of ziekmakende bacteriën of de blootstelling van de bevolking aan bestrijdingsmiddelen.