Rioolwateronderzoek in de versnelling

Nog voordat het SARS-CoV-2 virus afgelopen jaar in Nederland de kop opstak, gebruikte KWR al het rioolwater voor het opsporen van ziektemakers. “Dankzij eerdere ervaring met het isoleren van virussen uit rioolwater, konden we meteen aan de slag met de methoden die medisch virologen eind januari 2020 publiceerden”, vertelt Medema. Het was een kwestie van slechts twee weken voordat de laboranten van KWR de eerste rioolwatermonsters door de PCR-samplers konden halen. Toen was er nog niks te vinden. Een week na de eerste besmettingen van eind februari, doken hier en daar de eerste pieken in de grafieken op. Dat was op een aantal plaatsen nog voordat de eerste patiënten zich aandienden. Medema: “Het ontstaan van de eerste golf speelde zich vlak onder onze neus af.”

Objectief en efficiënt

Dat het rioolwateronderzoek een waardevolle aanvulling is om de verspreiding van het coronavirus in onze samenleving te monitoren, illustreert Medema met een nuchtere constatering. “Niet iedereen gaat naar de teststraat, maar wel naar het toilet. De virusdeeltjes die we in het rioolwater kunnen aantreffen, geven objectief weer wat er binnen een populatie gebeurt. En wel op een heel efficiënte manier. Met één rioolwatermonster kun je wel honderdduizend mensen bemonsteren.”

50 Landen, 1.000 steden

KWR was er dus als eerste bij om rioolwateronderzoek in te zetten als waarschuwingssysteem om het SARS-CoV-2 virus vroegtijdig te signaleren. “We hebben er snel over gepubliceerd en gecommuniceerd”, zegt Medema. “Ons werk werd direct opgepikt; van Nature tot de New York Times.” Inmiddels wordt wereldwijd in ruim 50 landen en 1.000 steden in rioolwater naar het virus gesnuffeld. Samen met het Joint Research Centre van de Europese Commissie is een overkoepelend onderzoek opgezet dat het rioolwateronderzoek van zestig Europese steden met elkaar verbindt. En samen met Michigan State University ontwikkelt KWR een wereldwijd rioolwaterdatacentrum met bijbehorend dashboard.

Water- en gezondheidsector vullen elkaar aan

Behalve de moleculaire kennis van KWR is ook samenwerking met partners de sleutel tot het snelle succes geweest, denkt Medema. “Voor het opzetten van een representatieve monstername konden we bijvoorbeeld terugvallen op Partners4UrbanWater, waterschappen en Stowa. Maar ook de samenwerking met het Erasmus MC en GGD Rotterdam-Rijnmond is heel vruchtbaar gebleken. De water- en de gezondheidssector kunnen elkaar enorm versterken. Door de koppeling van data kunnen we de boven- en ondergrond als het ware met elkaar verbinden. Zo zagen we op een gegeven moment in het rioolwater van het Rotterdamse stadsdeel Charlois een hoger virusgehalte dan je op grond van het aantal mensen dat zich liet testen kon verwachten. Voor de GGD was dit aanleiding om met testbussen het testen laagdrempeliger te maken, zodat we de wijk beter in beeld konden krijgen.”

Nieuwe invulling voor rioolwater

Dat rioolwater de afgelopen decennia een heel nieuwe invulling heeft gekregen, vindt Medema een goede ontwikkeling. “Van afvalwater dat gezuiverd en geloosd moet worden, ziet men rioolwater tegenwoordig als bron voor grondstoffen. En nu blijkt het rioolwater ook een waardevolle informatiebron – als spiegel van de samenleving. Dit speelt recent bij het virus en was al aan de orde bij thema’s zoals drugs, medicijnresten en antibioticaresistentie. Daarnaast meten we misschien in de toekomst ook stresshormonen in rioolwater, om de geestelijke gezondheid van de bevolking te monitoren.”

Alert blijven

Met de pandemie is de waarde van rioolwater onderzoek in de spotlight gezet, concludeert Medema. “We moeten de samenwerking tussen de water- en gezondheidssector voortzetten. Met de komst van allerlei varianten van het coronavirus hebben we elkaar nodig. Medische data zijn onmisbaar om nieuwe varianten op te sporen. Met die data richten wij ons rioolwateronderzoek in. De Britse variant kunnen we aantonen, en ik heb er vertrouwen in dat dit ook gaat lukken met overige varianten.” Doordat mensen worden gevaccineerd en de lockdown zijn uitwerking heeft, zal de circulatie van het virus volgens onderzoeker Medema omlaag gaan. Toch moeten we zeker alert blijven, zegt hij. “Ik voorzie dat het riool ook in de komende maanden van waarde blijft om het virus op te sporen. En KWR heeft alles in huis om samen met anderen die vinger aan de pols te blijven houden.”