Vernieuwing legionella-regelgeving krijgt basis in nieuwste wetenschappelijke inzichten

Na enkele grote uitbraken van legionellose, ook bekend als veteranenziekte, is begin deze eeuw de wet- en regelgeving rond Legionella en legionellapreventie versterkt. Uitgangspunt was daarbij de toenmalige stand van de wetenschap, met kennis die onder meer voortkwam uit onderzoek van KWR en het collectieve onderzoeksprogramma van de waterbedrijven BTO.

Evaluatie

Inmiddels is wereldwijd de wetenschappelijke kennis over legionella(preventie) verder uitgebreid. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft daarom vorig jaar aan KWR en Organisatieadviesbureau Berenschot gevraagd om de regelgeving voor legionellapreventie in leidingwatersystemen onder de loep te nemen aan de hand van zeven wetenschappelijke vraagstukken en waar nodig voorstellen te doen voor wetenschappelijk gefundeerde aanpassingen. Daarbij verzorgde Berenschot het projectmanagement en de juridische evaluatie van de wet- en regelgeving, terwijl KWR de regelgeving beoordeelde aan de hand van de nieuwste wetenschappelijke inzichten.

Tweede Kamer

De minister van Infrastructuur en Waterstaat heeft deze rapportage op 16 november aangeboden aan de Tweede Kamer. Voor een uitgebreid overzicht verwijzen we graag naar de volledige rapportage op de overheidswebsite, die bestaat uit de brief van de minister aan de Tweede Kamer, het KWR-Berenschot-rapport over de nieuwe wetenschappelijke inzichten met de titel Met recht naar een doeltreffender legionellapreventie – Een toekomstgerichte evaluatie van de regelgeving over legionellapreventie in leidingwaterinstallaties op basis van een wetenschappelijke en juridische analyse en een rapport van de breed samengestelde begeleidingscommissie, waarin meningen en ervaringen met betrekking tot 23 vragen en knelpunten rond legionellapreventie vanuit hun praktijkervaring zijn verzameld. Hieronder bespreken we enkele van de nieuwe inzichten die kunnen leiden tot aanpassing van de regelgeving met Paul van der Wielen en Frank Oesterholt van KWR, die nauw betrokken waren bij de wetenschappelijk evaluatie.

Leidingwatersystemen niet enige bronnen Legionella

Oesterholt: “In de afgelopen jaren is onder meer duidelijk geworden dat Legionella in leidingwatersystemen slechts een beperkt deel van de gevallen van veteranenziekte veroorzaakt. Afvalwaterzuiveringen en koeltorens leveren meer aanwijsbare risico’s op dan leidingwatersystemen. Toch is het belangrijk om ook de regelgeving voor leidingwatersystemen goed af te stemmen op de nieuwste wetenschappelijke inzichten, zodat we kwetsbare mensen afdoende beschermen, maar ook mensen en middelen zo efficiënt mogelijk inzetten.”

Focus op Legionella pneumophila

Een van de belangrijkste nieuwe wetenschappelijke inzichten is dat je bij het monitoren van leidingwatersystemen vooral moet focussen op aanwezigheid van de meest ziekteverwekkende legionellasoort (Legionella pneumophila). Alleen bij installaties in gebouwen waar veel kwetsbare patiënten verblijven, is het van belang om ook de minder ziekteverwekkende legionellasoorten in de gaten te houden. Van der Wielen: “Er bestaan meer dan 70 verschillende soorten legionellabacteriën. De huidige regelgeving is gebaseerd op de inzichten uit circa 2000, toen we nog vonden dat de aanwezigheid van willekeurig welke legionellasoort reden tot alarm was, omdat die aanwezigheid erop zou duiden dat ook de meest ziekteverwekkende legionellasoort in de installatie kan groeien. Nu weten we dat dat niet zo is: verschillende legionellasoorten hebben verschillende randvoorwaarden nodig om te kunnen groeien en de aanwezigheid van een willekeurige legionellasoort betekent niet per se dat ook de meest ziekteverwekkende soort in die installatie goed kan groeien.”

In haar brief naar de Tweede Kamer heeft de minister al aangegeven dat zij hierin mee wil gaan en alleen een bredere norm wil laten blijven gelden voor locaties met veel mensen met een verzwakt immuunsysteem. Daarvoor moet er wel een goede specifieke detectiemethode komen voor Legionella pneumophila, die in de voorschriften kan worden opgenomen. Zij heeft het RIVM gevraagd na te gaan of dergelijke methoden voldoende zijn gestandaardiseerd en gevalideerd.”

Temperatuur leidingsystemen mag niet lager

Een belangrijke aanleiding voor de onderzoeksvraag van IenW was de behoefte om aan energiebesparing te doen, bijvoorbeeld door de temperatuur waarnaar je het warme water verwarmd lager in te stellen. Van der Wielen: “Dat is geen goed idee uit het oogpunt van legionellapreventie. We adviseren juist om voor woninginstallaties én collectieve installaties in de voorschriften op te nemen dat de warmwatertemperatuur in het warmwatertoestel op alle plekken continu minimaal 60 ºC moet zijn – een aanscherping dus. Onderzoek laat namelijk zien dat bij temperaturen onder 60 ºC meer ziekteverwekkende legionellabacteriën worden aangetroffen dan wanneer je boven die grens blijft. De minister adviseert nu op haar beurt NEN, Stichting Koninklijk Nederlands Normalisatie Instituut, onze aanbevelingen over te nemen en zal ze zelf meenemen bij de implementatie van de EU-Drinkwaterrichtlijn.”

Hitteschok

In de huidige richtlijnen is het mogelijk om collectieve leidingnetinstallaties een wekelijkse hitteschokbehandeling te geven om eventueel aanwezige Legionella aan te pakken. Onderzoek in de afgelopen jaren heeft echter laten zien dat hitteschokken als preventieve maatregel ertoe kunnen leiden dat hitteresistente Legionella pneumophila gaat overheersen in de leidingwaterinstallatie – en daartegen doet een hitteschok weinig. Van der Wielen: “Sterker nog: deze hitteresistente stammen kunnen na een hitteschok juist verder groeien, omdat ze zich kunnen vermeerderen met de nutriënten die vrijkomen wanneer de hitteschok biomassa in het leidingnet doodt. Dan heeft hitteschokbehandeling dus juist een averechts effect. In het komende jaar wil de minister de effecten van hitteschok op Legionella nader laten onderzoeken en waar nodig ook hierop de voorschriften laten aanpassen.”

Spoelen

De huidige wetgeving schrijft voor om in collectieve leidingwatersystemen wekelijks te spoelen om groei van kweekbare Legionella te voorkomen. Van der Wielen: “Onderzoek in het buitenland laat zien dat dit effectief kan zijn wanneer het water wordt gedistribueerd met desinfectieresidu: omdat het desinfectieresidu weg reageert tijdens langdurige stilstand, kan dan Legionella gaan groeien. In Nederland distribueren we drinkwater echter zonder desinfectieresidu, wat mogelijk is omdat de Nederlandse waterbedrijven zorgen dat het water heel weinig nutriënten bevat waarop micro-organismen kunnen groeien. Er is geen bewijs gevonden dat spoelen ook effectief is voor het Nederlandse drinkwater zonder desinfectieresidu, grotendeels omdat het meeste onderzoek is uitgevoerd in systemen mét desinfectieresidu. De ervaringen in de Nederlandse praktijk wisselen, er worden ook averechtse effecten van spoelen waargenomen. Bovendien vereist spoelen veel menskracht in bijvoorbeeld zorginstellingen en wordt daarbij veel drinkwater verkwist.” In het wetenschappelijke rapport is daarom het voorstel opgenomen om onderzoek te doen naar de effectiviteit van spoelen in de Nederlandse omstandigheden, met het doel spoelen alleen in de regelgeving te handhaven als het ook effectief blijkt te zijn. Het advies blijft wel om spoelen te handhaven in de wetgeving (via NEN 1006) als maatregel tegen problemen met smaak en geur van drinkwater bij lange stilstand. De minister heeft ook dit advies overgenomen.

Het komende jaar zal noodzakelijk onderzoek worden uitgevoerd en wordt gewerkt aan de wijzigingen van het Drinkwaterbesluit, de Regeling legionellapreventie en de Drinkwaterregeling. Het is de bedoeling dat per 1 januari 2023 de nieuwe regelingen in werking treden.