Monitoring effecten van de herinrichting van het waterwingebied Middel- en Oostduinen op de natuur

Herinrichting volgens ‘Oppervlaktewater Infiltratie Nieuwe Stijl’

Oorspronkelijk bestond de waterwinning in de Middel- en Oostduinen (Goeree) uit een infiltratie van rivierwater in kanalen met terugwinning in ondiepe drains. Daarnaast waren ook diepe putten voor het winnen van dieper grondwater beschikbaar. Deze manier van winnen had geleid tot verdroging, eutrofiëring en ook tot veel vergravingen in het terrein.

In 1996 werd begonnen met voorzuivering van het infiltratiewater. Daardoor nam de belasting met fosfaat sterk af. Door deze overgang naar voorzuivering kon vervolgens in 2000 en 2001 het wingebied van de Oostduinen volgens het concept ‘Open Infiltratie Nieuwe Stijl’ (OINS) worden heringericht. Het doel van OINS is zowel ‘groene’ als ‘blauwe’ doelen te realiseren. Groene doelen zijn natuurwaarden die duurzaam in stand worden gehouden, passend bij het betreffende gebied. Onder blauwe doelen wordt verstaan dat met minder ruimtebeslag, kosten, onderhoud en energie wordt voorzien in een efficiëntere drinkwaterproductie.

De maatregelen bestonden uit een natuurvriendelijke inrichting van de infiltratiekanalen (kronkelige vorm, geleidelijke oevers), het zoveel mogelijk ongedaan maken van vergravingen en uit natuurherstelmaatregelen (plaggen, struweel verwijderen, periodiek maaien, herstel van het landschap). Door invoering van OINS was het ook mogelijk om meer water te infiltreren en kon de winning van diep grondwater sterk worden verminderd. In het infiltratiesysteem werden de peilen van de infiltratiekanalen en de drains geoptimaliseerd ten behoeve van de ontwikkeling van natte duinvalleivegetatie.

De herinrichting en het natuurbeheer in de Middel- en Oostduinen had tot doel de duinnatuur van voedselarme omstandigheden vergaand te herstellen. Ook het areaal met vochtige en natte duinvalleivegetatie diende toe te nemen. Daarnaast waren maatregelen in de waterhuishouding erop gericht dat in de ontkalkte delen een basenrijke duinvalleivegetatie zou terugkeren. Met het herinrichten van de kanalen werd gestreefd naar een basenrijke, voedselarme situatie voor de water- en natte duinvallei vegetatie. In de droge delen werden met beweiding en maaibeheer toegewerkt naar voedselarme, laagproductieve duingraslanden.

Langlopende monitoring

De effecten van de inrichting zijn met uitgebreide monitoring van grondwaterstanden, bodemchemie, hydrochemie en vegetatie gevolgd. Evides Waterbedrijf monitorde ook de broedvogels. Daarmee kon worden geëvalueerd in hoeverre de geformuleerde doelen voor natuurherstel zijn gerealiseerd.

Vegetatietypen, plantensoorten en broedvogels zijn vlakdekkend gekarteerd. In duinvalleien zijn op elf locaties in zogenoemde ‘meetraaien’ ontwikkelingen in de vegetatie, het voorkomen van typische plantensoorten, grondwaterstand, grondwaterchemie en basenchemie van de bodem vastgelegd. Hiermee werd inzicht verkregen in de abiotische effecten van de maatregelen en hoe deze doorwerken op de vegetatie. Dankzij de lange looptijd van de metingen (vanaf 1999) was het tevens mogelijk om vast te stellen of sprake is van duurzaam herstel.

De monitoring is in een intensieve samenwerking tussen Evides Waterbedrijf en KWR uitgevoerd. De monitoringgegevens tot en met 2014 zijn uitgebreid geëvalueerd en ondertussen worden metingen voortgezet.

Succesvolle herinrichting en herstelmaatregelen

De maatregelen hebben het waterregime voor de grondwaterafhankelijke natuur in de Middel- en de Oostduinen vergaand verbeterd. Over het geheel genomen zijn de Middelduinen natter geworden, wat tot een sterke uitbreiding van de grondwaterafhankelijke vegetatie heeft geleid. In de Oostduinen is door aanleg van bredere infiltratieplassen de oppervlakte open water vergroot. Door ondiep afgraven van aangrenzende laagten is hier de oppervlakte grondwaterafhankelijke valleibodems sterk toegenomen.

Met een zorgvuldige afstemming van de waterpeilen in de infiltratieplassen en het onttrekkingspeil van de drains, is een stabieler waterregime ontstaan met een geringe fluctuatie tussen de seizoenen. Op meer plekken dan werd voorzien treden in duinvalleien weer basenrijke condities op. De duinvalleien in het infiltratiesysteem van de Oostduinen zijn basenrijk en op plekken waar een dunne duinwaterlens op het infiltratiewater voorkomt, is de bodem nutriëntenarm.

In de Middelduinen is een groot deel van de valleien die als gevolg van de infiltratie met fosfaatrijk rivierwater waren geëutrofieerd, door plaggen weer nutriëntenarm gemaakt. De ontwikkeling van nutriëntenarme wateren is slechts deels gelukt. De watervegetaties die zich aanvankelijk ontwikkelden met soorten van basenrijke, voedselarme wateren, hielden slechts beperkt stand. Oorzaak hiervan zijn de hoge nutriëntenfluxen, inherent aan het intensieve infiltratiesysteem.

In het herstel van soortenrijke duinvalleien en duingraslanden is de herinrichting zeer geslaagd. De duinvalleivegetaties met hoge natuurwaarden in de Oostduinen zijn nu volledig afhankelijk van het huidige infiltratiesysteem. Dit natuurherstel was alleen mogelijk dankzij een vergaande integratie van waterwintechniek, aangevuld met een langdurig uitgekiend beheer.

In de Middelduinen is eveneens sprake van een hoge natuurwinst. Omdat hier de kunstmatige infiltratie is beëindigd en de diepe grondwaterwinning is verminderd, zijn natte natuurwaarden minder gekoppeld aan de waterwinning. De Middelduinen heeft daardoor een meer natuurlijk karakter gekregen.